Πολλά και διάφορα είναι τα έθιμα με τα οποία γιορτάζεται η έλευση κάθε νέου χρόνου στην Ελλάδα. Έθιμα ίδια ή και διαφορετικά από τόπο σε τόπο, που παραθέτουμε μαζί με τις ευχές μας.
Βασιλόπιτα: Τη συναντάμε σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο με αρκετές παραλλαγές που έχουν να κάνουν κυρίως με τη σύσταση της. Έτσι, σε κάποια μέρη είναι κέικ ή τσουρέκι, σε άλλα αλμυρή ή γλυκιά πίτα με φύλλα, ενώ σε κάποια άλλα είναι ψωμί σαν το Χριστόψωμο. Διαφορές στις βασιλόπιτες συναντάμε και στη διακόσμηση που φέρουν. Κοινό στοιχείο είναι ένας σταυρός και η αναγραφή του έτους, ενώ σε όλες τις περιπτώσεις είναι στρογγυλή και μέσα της κρύβει ένα φλουρί. Η βασιλόπιτα είναι συνδυασμός του «εορταστικού άρτου» και του «μελιπήκτου» των αρχαίων προσφορών, τόσο προς τους θεούς όσο και προς τους νεκρούς ή τους κακούς δαίμονες για την εξασφάλιση της υγείας, της καλής τύχης και της ευλογίας του Αγίου Βασιλείου. Στην πλειονότητά τους οι Έλληνες κόβουν τη βασιλόπιτα αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Ωστόσο, σε μερικές περιοχές της χώρας η βασιλόπιτα κόβεται στο μεσημεριανό τραπέζι, ανήμερα την πρωτοχρονιά. Όποτε πάντως και αν κοπεί, ακολουθείται το ίδιο εθιμοτυπικό: ο νοικοκύρης τη σταυρώνει τρεις φορές με ένα μαχαίρι και μετά αρχίζει να κόβει τα κομμάτια. Το πρώτο είναι του Χριστού, το δεύτερο της Παναγίας, το τρίτο του Αγίου Βασιλείου, το τέταρτο του σπιτιού και ακολουθούν τα κομμάτια των μελών της οικογένειας με σειρά ηλικίας.
Χαρτοπαιξία: Αγαπημένο έθιμο των Ελλήνων τις μέρες της πρωτοχρονιάς είναι να δοκιμάζουν την τύχη τους. Εκτός από το κρατικό λαχείο, υπάρχει η χαρτοπαιξία αλλά και τα ζάρια σε καφενεία, λέσχες και σπίτια. Στα σπίτια είναι έθιμο να παίζονται χαρτιά το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς, περιμένοντας την αλλαγή του χρόνου. Τα ποσά συνήθως είναι χαμηλά, τέτοια που να προσφέρουν απλά μια φιλική διασκέδαση χωρίς να στενοχωρούν τους χαμένους.
Πυροτεχνήματα: Τα τελευταία χρόνια έχουν καθιερωθεί τα πυροτεχνήματα στις κεντρικές πλατείες των πόλεων. Γίνονται με ευθύνη και διοργάνωση των δημοτικών αρχών, που επίσης φροντίζουν για τον εορταστικό στολισμό των πόλεων αλλά και τη διοργάνωση μουσικών εκδηλώσεων για την παραμονή της πρωτοχρονιάς.
Ποδαρικό: Πολλοί άνθρωποι είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί ακόμα και σήμερα, σχετικά με το ποιος θα κάνει ποδαρικό στο σπίτι τους, δηλαδή ποιος θα μπει πρώτος τον καινούργιο χρόνο. Έτσι, πολλοί λένε από την παραμονή σε κάποιο δικό τους άνθρωπο που τον θεωρούν καλότυχο και γουρλή, να έρθει την πρωτοχρονιά να τους κάνει ποδαρικό. Πολλές φορές προτιμούν να κάνει ποδαρικό ένα μικρό παιδί, γιατί τα παιδιά είναι αθώα και στην καρδιά τους δεν υπάρχει η ζήλια και η κακία.
Ρόδι: Το ρόδι είναι σύμβολο αφθονίας, γονιμότητας και καλής τύχης. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας κρεμούσαν από το φθινόπωρο ένα ρόδι στο κάθε σπίτι. Μετά τη μεγάλη λειτουργία της πρωτοχρονιάς, το πετούσαν με δύναμη στο κατώφλι για να σπάσει σε χίλια κομμάτια κι έλεγαν «χρόνια πολλά, ευτυχισμένος ο καινούριος χρόνος!».
Σφάξιμο του χοίρου: Ένα παλιό έθιμο που η πρόοδος και οι σύγχρονες ευκολίες έχουν σβήσει, είναι το σφάξιμο του χοίρου. Κάθε οικογένεια μεγαλώνει στην αυλή του σπιτιού ένα γουρούνι για να το σφάξει τις μέρες των γιορτών. Την παραμονή της πρωτοχρονιάς η νοικοκυρά έβραζε σ’ ένα καζάνι πολύ νερό και ο χασάπης με τη βοήθεια άλλων αντρών έσφαζε τον χοίρο. Μετά το σφάξιμο και το καθάρισμα, έσχιζαν τον χοίρο και τον χώριζαν σε κομμάτια: κεφάλι, πόδια, έντερα, χοιρομέρια κλπ. Την ουροδόχο κύστη («φούσκα») την καθάριζαν, τη φούσκωναν και την έδιναν στα παιδιά για να παίξουν. Τα έντερα τα έπλεναν καλά και τα έβαζαν στο ξύδι. Έβαζαν για οχτώ μέρες στο κρασί ψιλοκομμένα κομμάτια κρέατος και στη συνέχεια γέμιζαν μ’ αυτά τα έντερα, φτιάχνοντας τα λουκάνικα. Αφού κρεμούσαν σ’ ένα κοντάρι τα λουκάνικα και τα κρέατα του χοίρου, τα κάπνιζαν σε φωτιά από σχοινιές, μερσινιές και ξισταρκές για να στεγνώσουν. Μετά τα κρεμούσαν στον ήλιο για να ξεραθούν καλά και από το κρέας του χοίρου έτρωγαν όλο τον χρόνο.
Καλή Χέρα: Συνηθίζεται να δίνεται ένα χρηματικό ποσό σαν δώρο σε παιδιά που θα επισκεφτούν κάποιο σπίτι την πρωτοχρονιά. Συνήθως πρόκειται για τα εγγόνια ή τα ανίψια. Μερικές δεκαετίες παλιότερα, η «καλή χέρα» ήταν το μόνο δώρο που έπαιρναν τα παιδιά την πρωτοχρονιά και σε πολλές περιπτώσεις ήταν απλά ένα κέρασμα, μιας και ούτε χρήματα υπήρχαν πολλά, αλλά ούτε μαγαζιά με παιχνίδια.
Έθιμα από την ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη
Πρασόπιτα (Ξάνθη): Οι νοικοκυρές ανοίγουν φύλλο και παρασκευάζουν μια πίτα με πράσο, κιμά και κύμινο, που ψήνεται σε παραδοσιακό ταψί (σινί). Έχει φλουρί όπως όλες οι βασιλόπιτες, ενώ τα παλιότερα χρόνια τη σέρβιραν πάνω σε χαμηλό ξύλινο τραπέζι, τον σορβά.
Το σκόρπισμα των φύλλων (Θάσος): Πρόκειται για ένα πολύ παλιό έθιμο κατά τη διάρκεια του οποίου όλοι κάθονται γύρω από το αναμμένο τζάκι, τραβούν την ανθρακιά προς τα έξω και ρίχνουν γύρω στ’ αναμμένα κάρβουνα φύλλα ελιάς, βάζοντας στο νου τους από μια ευχή χωρίς όμως να την πουν στους άλλους. Όποιου το φύλλο γυρίσει περισσότερο, εκείνου θα πραγματοποιηθεί και η ευχή του.
Κάλαντα και φωτιές (Καβάλα): Ένα πολύ παλιό έθιμο, προερχόμενο από τα χρόνια της τουρκοκρατίας, είναι το εξής: τα αγόρια που θα φύγουν στρατιώτες τη νέα χρονιά, συγκεντρώνουν μεγάλες στοίβες από ξύλα στην πλατεία. Την παραμονή ανάβουν μια μεγάλη φωτιά και ψέλνουν τα κάλαντα. Με το που ο δείκτης δείξει δώδεκα, ξεκινά το παραδοσιακό γλέντι με τσίπουρο και γλυκά. Σε άλλες περιοχές της Καβάλας, το μικρότερο μέλος της οικογένειας μεταφέρει μια πέτρα στο εσωτερικό του σπιτιού για να είναι στέρεο και γερή η οικογένεια, ενώ τα μικρότερα παιδιά κάνουν ποδαρικό σε όλα τα σπίτια του κάθε οικισμού, μπαίνοντας με το δεξί. Για την καλή τύχη που φέρνουν, ανταμείβονται από τους ιδιοκτήτες με δώρα και γλυκά.
Οι Μωμόγεροι (ανατολική Μακεδονία): Με ρίζες από τον Πόντο, οι Μωμόγεροι αναβιώνουν κάθε χρόνο στους Σιταγρούς και στην Πλατανιά της Δράμας, αλλά και αλλού. Πρόκειται για ένα είδος λαϊκού παραδοσιακού θεάτρου, όπου οι πρωταγωνιστές μιμούνται γεροντικά πρόσωπα, εξ ου και η ετυμολογία της λέξης «μωμόγερος».
Έθιμο από τις Καστανιές της Ανατολικής Θράκης: Τη βασιλόπιτα την έκαναν φυλλωτή, βάζοντας γόμο (γέμιση) πλιγούρι και η νοικοκυρά τη σταύρωνε τρεις φορές με τον παρά και ύστερα τον έχωνε στο ζυμάρι. Έβαζε επίσης πελεκούδι από την πόρτα ή κλαρί για το σπίτι, κουκί στάρι για τα χωράφια, σταφίδα για το αμπέλι, κομματάκια τυρί για τα πρόβατα, άχερο για τα γελάδια. Την παραμονή το βράδυ έβαζαν στο τραπέζι εννιά ειδών φαγητά και πολλών ειδών οπωρικά, στη μέση τη βασιλόπιτα, τρία ψωμιά κι ένα κεράκι αναμμένο στο ένα ψωμί. Αφού έτρωγαν έκοβαν την πίτα και σε όποιον έπεφτε ο παράς, έλεγαν πως εκείνος «βασίλεψε». Τον «βασιλεμένο» παρά τον έριχναν μέσα σε ποτήρι με κρασί, έπιναν από λίγο και εύχονταν «και του χρόνου καλύτερα». Τον παρά τον άφηναν στα εικονίσματα και τον επόμενο χρόνο τον έβαζαν στην άλλη πίτα.
Έθιμα από την υπόλοιπη χώρα
Κολόνιες (Επτάνησα): Οι Επτανήσιοι γιορτάζουν πηγαίνοντας στην εκκλησία, τρώγοντας, πίνοντας, τραγουδώντας αλλά και κάνοντας αστεία ο ένας στον άλλο. Το βράδυ της παραμονής της πρωτοχρονιάς, γεμάτοι χαρά για τον ερχομό του νέου χρόνου κατεβαίνουν στο δρόμο κρατώντας μπουκάλια με κολόνια και ραίνουν ο ένας τον άλλο τραγουδώντας «ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε χρόνους πολλούς». Και η τελευταία ευχή του χρόνου που ανταλλάσσουν είναι «καλή αποκοπή» δηλαδή «με το καλό να αποχωριστούμε τον παλιό χρόνο».
Κρεμμύδι για γούρι (Κρήτη): Το σκυλοκρέμμυδο ή κρεμμύδα (scilla matirima) είναι συνηθισμένο άγριο φυτό της Κρήτης που μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Τα ζώα δεν το τρώνε γιατί έχει δηλητήριο που μπορεί να προκαλέσει δερματικό ερεθισμό από επαφή. Ακόμα και να το βγάλεις απ’ τη γη και να το κρεμάσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη. Ο λαός πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα, γι’ αυτό την πρωτοχρονιά κρεμά σκυλοκρέμμυδο στα σπίτια του.
Η «προβέντα» και τα «μουλιστρίνα» (Σάμος): Εκτός από τη βασιλόπιτα, οι γυναίκες της Σάμου φτιάχνουν και την «προβέντα». Πρόκειται για ένα πιάτο με γλυκά που κρίνει τη νοικοκυροσύνη της Σαμιώτισσας. Απαραίτητο έθιμο κάθε σπιτιού είναι το σπάσιμο του ροδιού και το σκόρπισμα των σπόρων του ώστε να γεμίσει το σπίτι ευτυχία και υγεία, ενώ οι τυχεροί που θα κάνουν ποδαρικό παίρνουν τα «μπουλιστρίνα», το γνωστό σε όλους χαρτζιλίκι.
«Μπαμπαλιούρια» (Λάρισα): Με ρίζες από τη Διονυσιακή λατρεία, τα Μπαμπαλιούρια αναβιώνουν στη Θεσσαλία και ειδικά σε ορισμένα χωριά της Λάρισας. Εκεί, οι άντρες φορούν την στολή των Μπαμπαλιούρηδων: Κουδούνια, μια μάσκα από προβιά ζώου (τη λεγόμενη “φουλίνα”) κι ένα ξύλινο κυρτό σπαθί. Με τη λήξη της λειτουργίας, τα Μπαμπαλιούρια ξεχύνονται στους δρόμους, συνοδεία του αδελφογύρτη ο οποίος κρατάει έναν κουμπαρά και μαζεύει τα χρήματα που προσφέρει ο κόσμος. Όποιον δε δώσει κάτι, δεν τον αφήνουν να πάει στο σπίτι του και… τον απειλούν με το σπαθί τους! Μετά τη λειτουργία τα Μπαμπαλιούρια τριγυρνούν στις πλατείες, στα σοκάκια, ακόμα και σε μαγαζιά, μέχρι το ξημέρωμα.
Μπουγάτσα (Ηράκλειο): Κάθε χρόνο, η πρωτοχρονιά στην Κρήτη συνοδεύεται από μεγάλη κατανάλωση μπουγάτσας. Σε όλους τους δρόμους του Ηρακλείου στήνονται υπαίθριοι πάγκοι, για να είναι γλυκιά η πρώτη γεύση που θα πάρουν οι κάτοικοι του νησιού.
Χίος: Την παραμονή της πρωτοχρονιάς, όποιες ενορίες επιθυμούν κατασκευάζουν (βάσει μακέτας) πλοία -πολεμικά ή εμπορικά- σε σμίκρυνση. Αυτά συναγωνίζονται μεταξύ τους ως προς την ποιότητα κατασκευής και ως προς την ομοιότητα με τα πραγματικά πλοία, ενώ το πλήρωμα του κάθε πλοίου τραγουδά κάλαντα.
Πελοπόννησος: Το πρωί της πρωτοχρονιάς, η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία και ο νοικοκύρης κρατάει στην τσέπη του ένα ρόδι για να το λειτουργήσει. Γυρνώντας σπίτι, πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι της εξώπορτας -δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του- και έτσι να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι για να κάνει το καλό ποδαρικό, με το ρόδι στο χέρι. Μπαίνοντας μέσα με το δεξί, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα και ταυτόχρονα λέει «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά». Τα παιδιά μαζεμένα γύρω κοιτάζουν αν οι ρώγες είναι τραγανές και κατακόκκινες. Όσο γερές κι όμορφες είναι οι ρώγες, τόσο χαρούμενες κι ευλογημένες θα είναι οι μέρες που φέρνει μαζί του ο νέος χρόνος.
Κυκλάδες: Οι Κυκλαδίτες θεωρούν καλό οιωνό να φυσάει βοριάς την πρωτοχρονιά. Επίσης θεωρούν καλό σημάδι αν έρθει στην αυλή τους περιστέρι τη μέρα αυτή. Αν όμως πετάξει πάνω από το σπιτικό τους κοράκι, τους βάζει σε σκέψεις μελαγχολικές ότι τάχα τους περιμένουν συμφορές.
Το «Πρωτοχρονιάτικο» του Κώστα Βάρναλη
Σαράντα σβέρκοι βοδινοί με λαδωμένες μπούκλες,
σκεμπέδες σταυροθόλωτοι και βρώμιες ποδαρούκλες,
ξετσίπωτοι, ακαμάτηδες, τσιμπούρια και κορέοι
ντυμένοι στα μαλάματα κ’ επίσημοι κι ωραίοι.
Σαράντα λύκοι με προβιά (γι’ αυτούς βαρά η καμπάνα)
καθένας γουρουνόπουλο, καθένας νταμιτζάνα!
Κι απέ ρεβάμενοι βαθιά ξαπλώσανε στο τζάκι
κι αβάσταγες ενιώσανε φαγούρες στο μπατζάκι.
Όξω ο κοσμάκης φώναζε: -Πεινάμε τέτοιες μέρες,
γερόντοι και γερόντισσες, παιδάκια και μητέρες.
Κι οι των επίγειων αγαθών σφιχτοί νοικοκυραίοι
ανοίξαν τα παράθυρα και κράξαν: -Είστε αθέοι.
Χρόνια Πολλά
Χρόνια πολλά λοιπόν κι ευτυχισμένο το νέο έτος. Κι επειδή κουράζει να εξαντλούνται οι γλώσσες του κόσμου στα αγγλογαλλογερμανοϊταλικά (στα τουριστικά δηλαδή), ευχόμαστε σε άλλες γλώσσες: Vesele Vanoce (Βοημικά), Boas festas e feliz ano novo (Βραζιλιάνικα), Tchestita Koleda, tchestito rojdestvo Hrisovo (Βουλγαρικά), Bon nadal I un bon any nou (Καταλανικά), Gun tso sun tan’ gung haw sun (Κινέζικα – καντονέζικα), Feliz navidad y prospero apo Nuevo (Κολομβιανά), Sretan bozic (Κροατικά), Prejeme vam vesele vanoce a stastny novy rok (Τσέχικα), Gezur krislinjden (Αλβανικά), Idah saidan wa sanah jadidah (Αραβικά), Feliz navidad (Αργεντίνικα), Shenoraavor nor dari yev pari gaghand (Αρμένικα), Vrolijk kerstfeest en een gelukkig nieuwjaar (Ολλανδικά), Jutdlime pivdluarit ukiortame pivdluaritlo (Εσκιμό), Gajan kristnaskon (Εσπεράντο), Ruumsaid juulup hi (Εσθονικά), Hyvaa joulua (Φινλανδικά), Zorionak eta urte berri on (Βασκικά), Geslende kersfees (Afrikaans), Maligayang pasko (Φιλιππινέζικα).