Βγαλμένα από τα βάθη του χρόνου και εμπλουτισμένα με στοιχεία που κουβάλησε μαζί της η προσφυγιά, τα έθιμα και οι παραδόσεις του Πάσχα αναβιώνουν στη Θράκη και στην ελληνική επαρχία, όσο κι αν ξεθωριάζουν στις μεγαλουπόλεις.
Τη Μεγάλη Εβδομάδα σε πολλές περιοχές της Θράκης κάνουν τριήμερο, δηλαδή νηστεύουν τις τρεις πρώτες ημέρες. Το έθιμο αυτό τηρούν συνήθως τα κορίτσια ελπίζοντας να βρουν γαμπρό, γιατί πιστεύουν ότι «νηστικής καρδιάς πιάνει η ευχή». Μάλιστα την τελευταία βραδιά, για να ονειρευτούν ποιόν θα πάρουν, βάζουν κάτω από το μαξιλάρι τους «αλμυροκούλουρα». Οι μόνες δουλειές που επιτρέπονται τη Μεγάλη Εβδομάδα είναι το καθάρισμα του σπιτιού, το μαγείρεμα, το βράσιμο των αβγών και το ζύμωμα. Τη Μεγάλη Τετάρτη γίνεται το ευχέλαιο στην εκκλησία και σε πολλά σπίτια. Ο παπάς ευλογεί τα αβγά και το αλεύρι και παρασκευάζεται και το προζύμι για τα κουλούρια, ενώ οι νοικοκυρές ζυμώνουν πρόσφορα και τα πηγαίνουν στην εκκλησία. Από αυτά ρίχνει ο παπάς μικρά τεμάχια που τα λένε «μαργαριτάρια», στη Θεία Κοινωνία της Μεγάλης Πέμπτης. Της ημέρας που οι νοικοκυρές βάφουν τα αβγά με κόκκινη μπογιά, ενώ τα παλιά χρόνια η βαφή των αβγών στην ανατολική Θράκη γινόταν με μπογιά που παραγόταν από διάφορα χόρτα. Μετά τη βαφή των αβγών κρεμούν από το παράθυρο ένα κόκκινο πανί με την επωνυμία «κοκκινοπεφτιάτικο». Και για όσο το κόκκινο πανί είναι κρεμασμένο στο μπαλκόνι ή στο παράθυρο, δεν πλένουν ούτε απλώνουν ρούχα γιατί το θεωρούν κακό σημάδι. Επίσης, κρατούν τη μπογιά σαράντα ημέρες επειδή πιστεύουν ότι είναι «του Χριστού το αίμα» και στη συνέχεια δεν τη χύνουν αλλά «την παραχώνουν». Αν υπάρχει αβγό από μαύρη κότα, το βάφουν πρώτο και το βάζουν στο εικονοστάσι. Όποτε πιάνει μπόρα το χρησιμοποιούν μαζί με την πυροστιά και τα βάζουν ανάποδα στην αυλή για να διώξουν το χαλάζι.
Για το κόκκινο χρώμα των αβγών, η λαϊκή παράδοση έχει να παρουσιάσει ενδιαφέροντες μύθους. Σύμφωνα με την παράδοση, όταν διαδόθηκε ότι ο Χριστός αναστήθηκε, πολλοί δεν το πίστεψαν. Μια γυναίκα που κρατούσε αβγά σε ένα καλάθι, αμφισβήτησε ότι θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο λέγοντας: «Θα ήταν σαν να μου λέτε ότι τα άσπρα αβγά που κρατώ θα γίνουν κόκκινα». Τότε ως εκ θαύματος, τα αβγά της νοικοκυράς άλλαξαν χρώμα. Τη Μεγάλη Πέμπτη ζυμώνουν επίσης τα τσουρέκια σε κουλούρες, φτιάχνοντας και ένα σε σχήμα σταυρού με τέσσερα κόκκινα αβγά στις άκρες κι ένα άσπρο στη μέση, το οποίο τρώνε τη Λαμπρή. Τα δε τσόφλια των αβγών τα παραχώνουν στα αμπέλια για να τα προφυλάξουν από το χαλάζι. Παλαιότερα, όταν η πίστη διατηρούσε ακόμη περισσότερα στοιχεία δεισιδαιμονίας, μία κουλούρα φυλάσσονταν στο εικονοστάσι για να καταναλωθεί την πρωτομαγιά, ώστε να προστατεύονται τα μέλη της.
Η κορύφωση του θείου δράματος και η ανάσταση
Το θείο δράμα κορυφώνεται τη Μεγάλη Παρασκευή και η ορθοδοξία με κατάνυξη κι ευλάβεια βιώνει τα πάθη του θεανθρώπου. Οι πιστοί συρρέουν στις εκκλησίες και παρακολουθούν την τελετή της αποκαθήλωσης. Το βράδυ ψάλλουν το «Ω γλυκύ μου έαρ» και κρατώντας αναμμένα κεριά, ακολουθούν τις περιφορές των επιταφίων που είναι στολισμένοι με πολύχρωμα λουλούδια. Την ίδια ημέρα αναβιώνει ένα αρχαίο πένθιμο έθιμο: Την ώρα που περνά επιτάφιος, οι νοικοκυρές βγάζουν στην εξώπορτα ένα πιάτο με φυτρωμένους σπόρους και το ξαναπαίρνουν στο σπίτι τα ξημερώματα. Με την επιστροφή της πομπής του επιταφίου γίνεται η αναπαράσταση της σκηνής των «κεκλεισμένων θυρών» μπροστά στην είσοδο του ναού. Ο ιερέας παριστάνει τον Χριστό ενώπιον των πυλών της κόλασης και ψέλνει τους στίχους του Δαυίδ: «Άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών και επάρθητε πύλαι αιώνιοι και εισελεύσεται ο βασιλεύς της δόξας». Ο ψάλτης από μέσα παριστάνει το διάβολο και προσπαθεί να εμποδίσει την είσοδο. Τελικά ο ιερέας σπρώχνει ορμητικά την πόρτα του ναού και μπαίνει μέσα ως λυτρωτής των αμαρτωλών.
Το Μεγάλο Σάββατο οι πιστοί αρχίζουν την προετοιμασία για το χαρμόσυνο μήνυμα της Ανάστασης. Το βράδυ της ίδιας ημέρας ο ιερέας βροντοφωνάζει το «Χριστός ανέστη» μέσα σε θορυβώδεις εκδηλώσεις (εξ ων και η παροιμιακή φράση «Έγινε ανάστα ο Θεός»). Οι λαογράφοι συσχετίζουν το στοιχείο των θορύβων με την διαδεδομένη δοξασία ότι τα βλαβερά και εχθρικά πνεύματα διώχνονταν με εκφοβιστικούς κρότους. Ένα από τα βασικότερα τελετουργικά στοιχεία της Ανάστασης είναι το αναστάσιμο φως, με κορυφαία στιγμή την πρόσκληση του ιερέα «Δεύτε λάβετε φως». Παίρνουν τότε οι πιστοί το αναστάσιμο φως και το μεταφέρουν στα σπίτια τους και μπαίνοντας «σταυρώνουν» πρώτα το ανώφλι της εξώπορτας και μετά ανανεώνουν το φως της καντήλας.
Η σφαγή του αμνού την Κυριακή του Πάσχα, ακολουθεί συγκεκριμένο τελετουργικό και συμβολίζει τη θυσία του Χριστού. Σε πολλές περιοχές ρίχνουν ομοίωμα του Ιούδα στη φωτιά, ως ένδειξη αγανάκτησης των πιστών για την πράξη προδοσίας του μαθητή του Χριστού. Τέλος, μετά τη «δεύτερη Ανάσταση» ακολουθεί λιτανεία των εικόνων και αρχίζει η παραδοσιακή συνήθεια του οβελία με χορούς και τραγούδια.
Η μεγαλύτερη αλλά και θεαματικότερη γιορτή της χριστιανοσύνης
Χρόνο, χρήματα και διάθεση χρειάζεται κανείς για να γνωρίσει τα πάμπολλα και πλούσια έθιμα των ημερών που λαμβάνουν χώρα μέχρι και την Κυριακή του Πάσχα σε όλη την Ελλάδα. Η μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης είναι συνάμα και η θεαματικότερη, δημιουργώντας ένα σπουδαίο κράμα κατάνυξης κι φαντασμαγορίας, τόσο με τα κοινά έθιμα όσο και με εκείνα που χαρακτηρίζουν τον κάθε τόπο.
Στο Εμπορειό της Σαντορίνης, τέσσερις μαυροφορεμένες κοπέλες στέκονται δίπλα στον επιτάφιο, αλλά και τον συνοδεύουν στην περιφορά. Οι νέοι από το απόγευμα γυρίζουν στις γειτονιές και χτυπούν σήμαντρα καλώντας τους κατοίκους στην εκκλησία. Στον Πύργο ανάβουν πάνω από πέντε χιλιάδες φωτιές σε όλη τη διαδρομή του επιταφίου, ενώ την Κυριακή κρεμιέται ο Ιούδας και μετά τη «δίκη» του, διαλύεται από πυροβολισμούς με κάθε λογής όπλα. Γνωστός ο ρουκετοπόλεμος του Μεγάλου Σαββάτου –με ρίζες στα χρόνια της τουρκοκρατίας- στη Χίο, μεταξύ των ενοριών του αγίου Μάρκου και της Παναγιάς της Ερειθιανής. Από δεκαοκτώ ως τριάντα χιλιάδες ρουκέτες ρίχνονται κάθε Πάσχα με στόχο τα καμπαναριά των δύο εκκλησιών, ενώ ο δήμος Ομηρούπολης έχει θεσπίσει κανόνες που τηρούνται κι έτσι δεν υπάρχει κίνδυνος για τους παριστάμενους.
Στην Καλαμάτα αναβιώνει κάθε Πάσχα το έθιμο του σαϊτοπόλεμου. Στην Πάτμο, όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα ιερείς και ψαλτές ψάλλουν τα αναστάσιμα και παρακλήσεις «υπέρ ευκρασίας αέρων και ευφορίας των καρπών της γης». Στη Σάμο μαζεύουν χρήματα όλο το χρόνο για την κατασκευή των πασχαλινών οβίδων, με τις βροντερές εκρήξεις και το εντυπωσιακό θέαμα. Μεγάλες ποσότητες δυναμίτη τινάζουν βράχια στον αέρα και σείουν κυριολεκτικά την Κάλυμνο, τη Σύμη και άλλα νησιά των Δωδεκανήσων. Στο Λεωνίδιο, μετά το «Χριστός ανέστη», κάθε μια από τις πέντε ενορίες αφήνει στον αέρα εκατό με εκατόν είκοσι φλεγόμενα αερόστατα. Ήδη από τους πρώτους χαιρετισμούς και μέχρι το Πάσχα, βγαίνει μετά το τέλος των ακολουθιών δίσκος από τα παιδιά, υπέρ των… αερόστατων και του ιδιότυπου διαγωνισμού. Έθιμο που μετράει ακριβώς έναν αιώνα ζωής, ενώ αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, το ευαγγέλιο διαβάζεται και στην τσακώνικη διάλεκτο. Τέλος, στη Σύρο το ευαγγελικό μήνυμα της αγάπης διακηρύσσεται σε δώδεκα γλώσσες την Κυριακή του Πάσχα.
Ο ονομαστός επτανησιακός εορτασμός
Ξεκινώντας από το ξακουστό κερκυραϊκό Πάσχα, χιλιάδες επισκέπτες (Έλληνες και ξένοι) συρρέουν κάθε χρόνο στο βενετσιάνικο νησί για ν’ απολαύσουν από κοντά το σπάσιμο των μπότηδων (στάμνες γεμάτες με νερό), στο ενετικό έθιμο του Μεγάλου Σαββάτου. Προηγουμένως, τη Μεγάλη Παρασκευή, οι φιλαρμονικές και οι χορωδίες δίνουν μια άλλη διάσταση στον επιτάφιο που συνοδεύεται από το «κόρο» (χορωδία), τις «τόρτσες» (λαμπάδες), τα «μανουάλια» (βενετσιάνικα φανάρια), τις «σκόλες» (λάβαρα) και τα φλάμπουρα. Ενώ η ανάσταση με τα βεγγαλικά στην κεντρική πλατεία, προσφέρει ένα φαντασμαγορικό θέαμα στους επισκέπτες. Στην Κέρκυρα την Κυριακή του Πάσχα τρώνε σούπα με αυγολέμονο και δυο-τρία κρεατικά κι αφήνουν τον οβελία για τη δεύτερη μέρα του Πάσχα.
Στην Κεφαλονιά, ο Επιτάφιος του Παντοκράτορα περιφέρεται στο Ληξούρι, με προπομπό φυσικά τη σπουδαία Κεφαλονίτικη φιλαρμονική. Στα Μονοπολάτα σταματούν οι καμπάνες από το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης μετά τα δώδεκα ευαγγέλια, έθιμο που έχει ονομασία «χηρεύουν οι καμπάνες». Τα μεσάνυχτα της Μεγάλης Παρασκευής, η μεγάλη φωτιά που καίει στην πλατεία της εκκλησίας συμβολίζει εκείνη που είχαν ανάψει οι Ιουδαίοι στην αυλή του Καϊάφα για να ζεσταθούν και στην οποία παρευρισκόταν και ο μαθητής του Χριστού Πέτρος. Πάνω στην κορυφή των ξύλων βάζουν το ομοίωμα του Ιούδα και το καίνε. Στις πέντε το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου αρχίζει ο όρθρος της κρυφής ανάστασης. Ο παπάς κρατάει ένα πανέρι γεμάτο φύλλα και κλαριά ελιάς ή δάφνης και φωνάζει «ανάστα ο Θεός». Τότε χτυπούν με ξύλα τα στασίδια, ρίχνουν βαρελότα και -όπως λένε- «πέφτει το κομμάτι». Την Κυριακή του Πάσχα, τα σουβλιστά αρνιά και το τσούγκρισμα των αυγών είναι συνηθισμένα και διαδεδομένα παντού. Η επομένη της Μεγάλης Εβδομάδας στην Κεφαλονιά ονομάζεται νέα εβδομάδα κι έτσι αποδίδεται το νόημα της αλλαγής του κόσμου μετά το κοσμοϊστορικό συμβάν.
Το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής αρχίζει το αποκορύφωμα του ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου. Από τον Άγιο Νικόλαο του Μώλου ξεκινά η λιτανεία του Εσταυρωμένου και της περίφημης εικόνας της «Mater Dolorosa», της Μητέρας του Πάθους. Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη, επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού -όπου ο μητροπολίτης ευλογεί με τον Εσταυρωμένο- και καταλήγει στον ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο. Το βράδυ γίνεται σ’ όλους τους ζακυνθινούς ναούς η ακολουθία του Επιτάφιου, χωρίς όμως λιτάνευση. Στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων, η ακολουθία -σύμφωνα με παλαιό έθιμο- γίνεται στις δύο τα ξημερώματα του Μεγάλου Σαββάτου. Στις τέσσερις το πρωί γίνεται η έξοδος του Επιταφίου, που επιστρέφει γύρω στις πεντέμισι και συνεχίζεται η ακολουθία. Στη Ζάκυνθο δεν χρησιμοποιείται ο γνωστός κεντητός επιτάφιος –και δεν στολίζεται με λουλούδια- αλλά αμφιπρόσωπη ξυλόγλυπτη αγιογραφία του νεκρού Χριστού που ονομάζεται «αμνός». Κατά την ανάσταση πραγματοποιείται και το σπάσιμο των πήλινων σταμνών από τις νοικοκυρές όλων των σπιτιών. Στις 11.45 ξεκινά η αναστάσιμη πομπή για την πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου το «Χριστός ανέστη» ψάλλεται με την ιδιόμορφη ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική. Κατά την τοπική παράδοση, η αναστάσιμη λειτουργία δεν τελείται σε κανέναν άλλο ναό πριν από το πρωί της Κυριακής του Πάσχα. Μόνο στον ναό του πολιούχου Αγίου Διονυσίου πραγματοποιούνται δύο αναστάσιμες λειτουργίες. Η πρώτη στη μία μετά τα μεσάνυχτα και η δεύτερη το πρωί του Πάσχα. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα γίνεται ο εσπερινός της αγάπης στον ναό του Αγίου Λαζάρου και λιτάνευση της επιβλητικής εικόνας της Παναγίας της Γαλανούσας, καθώς και της εικόνας της ανάστασης.
